Het fonemisch bewustzijn is een groot en belangrijk onderdeel van de taalkundige ontwikkeling van jonge kinderen. Dit schooljaar besloot ik me er eens goed in te verdiepen. Je kunt je vast zaken voorstellen die onder fonemisch bewustzijn vallen, maar in welke volgorde bied je ze aan? En ga je met iedere leerling even ver? En wat doe je met leerlingen met een ontwikkelingsachterstand? In dit artikel lees je hoe ik gestart ben met mijn jongste leerlingen en hoe ik stapje voor stapje deze leerlijn wil gaan opbouwen.
Wat is fonemisch bewustzijn?
Fonemisch bewustzijn is begrijpen dat gesproken woorden uit klanken bestaan (Wiltink, Huijbregts & Förrer, 2002) . Het is een onderdeel van het fonologisch bewustzijn. Beide begrippen worden regelmatig door elkaar gebruikt, maar betekenen dus niet hetzelfde. Fonologisch bewustzijn heeft bijvoorbeeld betrekking op kunnen rijmen, begin- en eindklank kunnen onderscheiden en woorden kunnen verdelen in lettergrepen. De meeste kinderen ontwikkelen in de voorschoolse periode een bepaalde mate van fonologisch bewustzijn en het fonemisch bewustzijn volgt hierop en is eigenlijk een gevorderde fase van fonologisch bewustzijn. Een fase die dus zeker ook oefening vraagt.
Aan de slag met fonemisch bewustzijn
Als bron voor mijn activiteiten gebruik ik de heldere en overzichtelijke leerlijn van CPS onderwijsontwikkeling. Deze werd geschreven door drs. Hetty Wiltink, drs. Susanne Huijbregts en drs. Mariët Förrer. De map is heel praktisch, heeft een duidelijk inleiding en vervolgens een mooi overzichtelijke leerling met handige tips voor activiteiten en aanvullende materialen. Alles wat je nodig hebt om in de klas aandacht te besteden aan de ontwikkeling van het fonemisch bewustzijn.
Van start
Zoals gezegd kent ook de ontwikkeling van het fonemisch bewustzijn een opbouw, een leerlijn. Ik had deze zelf onvoldoende in beeld dus ik ben heel blij met de werkmap. Het zorgt ervoor dat ik de leerlijn stapje voor stapje kan opbouwen en uitbreiden en goed kan aansluiten bij het niveau van de leerlingen in mijn klas. Nu hebben de meeste van mijn leerlingen een ontwikkelingsachterstand waardoor ik activiteiten wat aanpas en ook vaker herhaal dan je in een reguliere klas misschien zou doen. Toch wil ik ook met de jongsten al beginnen met het stimuleren van deze vaardigheid.
Luisteren
Uiteindelijk begint het allemaal met luisteren. Een goede luistervaardigheid helpt kinderen op veel gebieden verder dus het is belangrijk om hier een goede basis te leggen.
De allereerste, eenvoudige oefening is het lokaliseren van geluiden met de ogen dicht. De oefening die in de werkmap wordt aangeboden Gaat uit van dieren en dus sloot ik daarbij aan. Ik werkte wel met kaartjes in plaats van alleen maar een dier te noemen. Mijn leerlingen, en veel andere kinderen ook, hebben baat bij zoveel mogelijk visualisatie dus een kaart met daarop de afbeelding van ‘hun’ dier maakt de oefening wat inzichtelijker voor ze.
De activiteit
Ik gebruikte de boerderijdieren van Juf Sanne. Allereerst benoemden we in de (kleine) kring de namen van de dieren en oefenden de bijbehorende geluiden. Vervolgens heb ik de oefening uitgelegd en voorgedaan. Eén leerling kiest met zijn kaartje een plaatsje in de klas terwijl de andere leerlingen hun ogen dicht hebben. Vervolgens maakt de leerling het geluid van zijn dier en wijze de anderen met hun ogen dicht aan waar volgens hen het geluid vandaan komt. Dit is al een hele moeilijke opdracht op zich die in mijn groep in elk geval nog wat oefening vereist.
Toch had een aantal leerlingen het principe al snel door en kwam iedereen een keer aan de beurt om zich te verstoppen en een geluid te laten horen. Een leuk actief spel dat ook hele jonge kinderen al een tijdje vol kunnen houden.
Tip
Deze activiteit kan ook worden uitgevoerd met muziekinstrumenten. Je kunt een leerling ergens in de klas een geluid laten maken met een instrument. Of je neemt een aantal instrumenten (vier of vijf), laat ze om beurten horen en vervolgens laat je er steeds een horen terwijl de leerlingen hun ogen dicht hebben. Weten ze welk instrument ze gehoord hebben?
Ik ga in de klas intussen verder met de leerlijn. Voor onze groep twee leerlingen start ik wat verderop in de lijn en ook daarvoor zal ik de komende tijd leuke tips en activiteiten met je delen.
Lees ook: Spelenderwijs letters leren
foto header: Gautam Arora via Unsplash